Henrique Monteagudo: “A vivencia do exilio e o contacto coa colectividade lle deron a Castelao o impulso para a ‘Galicia ideal”

Pregunta. Cando afondou na vida deste personaxe tan destacado, que foi o que máis lle sorprendeu dos anos que pasou no exilio?

Resposta. Máis que sorprenderme, me admirou a súa forza de vontade e a súa capacidade para a esperanza naquelas condicións tan duras polas que atravesou: a derrota da República, o comezo da II Guerra Mundial, o avance do fascismo en Europa... Pero naquel tempo tan revolto que lle tocou vivir, sempre soubo conservar a fe, a esperanza e a crenza de que Galicia tiña un futuro e el tiña unha tarefa que cumprir que era defender a identidade e tamén a autonomía dese territorio. É asombroso que malia vivir naquel momento en Bos Aires, con Europa dominada polo fascismo e España nas mans de Franco, nunca cedeu ante iso, senón que sempre mantivo a esperanza, e ese é un dos legados máis importantes que nos deixou a nós.

P. Como intelectual que era, tiña algunha outra alternativa no plano ideolóxico que non fose a defensa da república e da liberdade en Galicia?

R. Houbo outra moita xente que non abandonou os seus ideais, pero tiñan que facer a súa vida no exilio con moitas dificultades e non se implicaron tanto. América estaba entón inflada de refuxiados europeos que fuxiron de Francia unha vez que o país foi tomado polos nazis –empezando polos xudeos de Alemaña que desde anos antes estaban escapando e intentando buscar refuxio nese continente–, o que nos da unha idea do difícil que era refacer a vida naquel contexto. E esa foi para moitos deles a tarefa máis importante naquel momento. Seguir mantendo o compromiso cos ideais republicanos ou, no caso galego, coa autonomía, dependeu de cada un. Podíase facer no ámbito privado, pero diso a ter un activismo constante político..., fixérono bastante poucos.

P. Castelao foi quen de facelo.

R. Si, pero necesitábase moita forza, moita convicción e moita esperanza para, ademáis de manter as conviccións propias de cada un, manter tamén a lealdade aos propios ideais. Iso, cando a vida se complica, como se lles complicou a todos eles, faise moito más difícil.

P. Foi heroica pois a defensa que Castelao fixo dos seus ideais?

R. Si, eu penso que Castelao ten unha imaxe heroica, francamente heroica. En América, os republicanos españois tiñan máis medios, estaban máis organizados en partidos e sindicatos e neles se apoiaban e acubillaban. Os nacionalistas vascos e cataláns tiñan gobernos no exilio –os cataláns, chegaron a aprobar a autonomía– e partidos moi fortes e con moita tradición, pero os galeguistas estaban nunha precariedade moitísimo maior. El intentou organizar o partido galeguista en América, pero non o conseguiu. Eran moi poucos e estaban moi espallados por América.

Malia que tiña menos soporte dun goberno no exilio, púxose a reconstruír un partido galeguista, aínda que cunha grandísima precariedade. Pero non o fixo en solitario. En Estados Unidos, contou co apoio do Frente Popular Antifascista Galego e, sobre todo, en Arxentina, co respaldo da colectividade galega e dos grupos galeguistas que, desde antes da guerra civil, xa estaban organizados en Bos Aires e Montevideo. Castelao foi heroico porque realmente tiña todo en contra e tivo que loitar contra todos os elementos con prácticamente nada, ta só co seu compromiso e o seu talento, e co seu pretixio tamén.

P. O seu primeiro destino en América foi Nova York. Como foi a súa vida na cidade dos rañaceos?

R. En realidade, en Nova York estivo por temporadas. Chegou no verán do 38 e en novembro marchou a Cuba. Retornou en marzo do 39 –pouco antes da derrota da República–, e meses máis tarde trasladouse a California, de donde regresou en setembro. No tempo que estivo en Estados Unidos fixo xiras moi intensas polo país, percorrendo un montón de cidades e lugares, sobre todo do nordeste, recaudando fondos en pro da República.

Aínda que chegou a Nova York cunha propaganda moi intensa –foi recibido con moito entusiasmo e apoio polo Frente Popular Antifascista Galego e polas sociedades hispanas confederadas–, a súa vida alá foi moi complicada. A derrota da República provocou unha especie de desbandada no bando republicano e empezaron a xurdir tensións e divisións entre as súas distintas faccións. El non quixo entrar en polémica, pero a situación lle acabou afectando a súa relación, incluso cos grupos que o convidaran a ir a Norteamérica.

P. Que saída lle quedaba entón?

R. Tivo que buscarse a vida, porque el non aceptou a axuda que o Goberno da República destinou a aqueles personaxes máis destacados que defendían os seus postulados, e viviu moita precaridade económica. Daba clases particulares de debuxo, e apoiouse no deputado republicano de esquerda Emilo González López, tamén no exilio, quen lle axudou moito. De feito, entre os dous, crearon a Casa de Unidade Galega, actualmente coñecida como Casa de Galicia de Nueva York.

Outra das dificultades con que se topou foi o idioma –non entendía o inglés– e puxéronlle unha intérprete, María do Campo, galega, que resultou ser unha axente da CIA que tiña a misión de espialo. Acusada pola propia compañía de actuar como dobre axente, se refuxiou en Galicia coa súa nai e foi asasinada no seu chale de Abegondo nos anos 50. O Partido Comunista –no que militaba– tamén lle puxo un secretario, Luís Soto, que igualmente o axudou, pero, en realidade o estaba vixiando e el o sabía.

P. Foron todas esas circunstancias as que desataron a súa ansia por fuxir de Nova York e instalarse en Bos Aires?

R. Pois si, porque, ademáis, despois da derrota da República, á CIA deixou de interesarlle espiar a Castelao e a muller desapareceu. Entón él e Virxinia –a súa dona– víronse sin aquela axuda e a situación se lles agravou, ademáis de por unha das tantas crises de visión que sufría –a maior parte da súa estadía en Estados Unidos estivo practicamente cego– por mor do desgusto que lle provocou a fin da República en España.

Con todo iso, e fácil imaxinar as dificultades polas que pasou nese período e polo que tiña tanta ansia de conseguir o permiso que lle permitira entrar na Arxentina.

P. Unha vez no país austral, continuou facendo da defensa da patria e da república axiomas irrefutables. Como foron acollidas as súas mensaxes?

R. En principio, moi ben, porque no Río da Prata e na Arxentina a colectividade estaba moi organizada e implicada coa defensa da República. Había organismos que eran menos políticos, como o Centro Galego, pero a Federación de Sociedades Galegas estaba implicadísima na defensa do Estatuto e da República. A colectividade galega incluso tiña un deputado, Antón Alonso Ríos, que a representaba no Parlamento español.

Castelao foi convocado a Nova York polo Frente Antifacista Galego, pero el tiña más relación co grupo de Arxentina e, en principio, as súas ideas foron moi ben acollidas neste país. Evidentemente máis entre os intelectuais e movilizados, pero cun eco moi grande tamén na colectividade emigrante.

P. Emigrantes e intelectuais, eran dous mundos aparte?

R. A clasificación emigrante-exiliado aparece cando chegan estes, pero en Arxentina xa había intelectuais emigrantes que non eran exiliados, como Blanco Amor, que era republicano galeguista. Cando chegan os exiliados intelectuais si que hay unha especie de tensión entre estes e os que estaban desde sempre.

P. Chegaron a facer piña?

R. Si, aínda que Castelao quedou un pouco á marxe. Pero Luís Seoane acabou entendéndose con Blanco Amor, responsablizándose do departamento de Cultura do Centro Galego e facendo a súa carreira artística en Arxentina. Pola súa banda, Castelao estivo rodeado de xente que lle axudou moitísimo e que o conectaba coa colectividade, como Rodolfo Prada, pero tamén de xente dun galeguismo un tanto excluínte.

Chama a atención que participou pouco da vida intelectual de Bos Aires e coa xente que se reunía no famoso café Tortoni. El non ía por alí. Mesmo entre os intelectuais galegos, estableceu pouco contacto con Blanco Amor, co que tivo polémicas e roces, incluso na prensa, pero tamén con Seoane.

P. A que pensa que obedecía ese illamento?

R. Non creo que fose porque non quixo integrarse. A política do exilio era moi complicada e el tiña o seu círculo que, de forma consciente ou non, o apartou un pouco dese mundo máis intelectual que logo foi un mundo bastante esquerdista. A xente que o reodeaba era máis de dereitas, máis conservadora. Por iso, houbo polémica coa Federación de Sociedades Galegas, representada por Blanco Amor, cando estimulou a creación dos centros provinciais, que non existían, como foron o Centro Ourense, Centro Lugo.... Na Federación non se entendía aquilo. Os seus dirixentes eran da teoría de que a Federación cubría ás entidades locais, comarcais e parroquiais como paraugas único. Había este tipo de desacordos que respondían a tácticas políticas distintas.

P. Como se enfrentaba a esas controversias?

R. A pesar das polémicas, a súa figura estaba un pouco por riba de todo iso. Por exemplo, cando creou o Consello de Galiza, houbo sectores importantes que non estiveron de acordo, como Blanco Amor ou Seoane, porque crían que Castelao ía na liña dos nacionalistas vascos e cataláns –xuntos crearon Galeuska– e a eles, que eran dos máis republicanos entre os republicanos, parecíalles que se estaba a marcar unha liña divisionista na que non había que enfatizar demasiado, porque iso creaba división entre os republicanos.

Políticamente había grandes diferenzas, e a posición de Castelao fixo que houbera xente de acordo e xente que non, pero a súa figura non era cuestionada. Sobre todo despois de que o nomearan ministro no Goberno republicano do exilio. Entón vai a París e cando volve, xa é una figura que está chegando a ser mítica e, o último discurso que da en Bos Aires, ‘Alma de gloria’, o converte nun mito. O mito empeza probablemente na guerra, vaise acrecentando no exilio, pero se lanza cando volve de París e, sobre todo, despois da súa morte. Tanto é así que a xente coa que estivera en desacordo, como Seoane ou Blanco Amor, son os principais forxadores do mito de Castelao. Quen da o discurso elexíaco é Blanco Amor e quen o despide en Chacarita no funeral e prepara a edición de ‘Alba de Gloria’ no primeiro cabodano en Bos Aires son Seoane e Blanco Amor, porque unha cousa son as polémicas e tácticas políticas e outra o recoñecemento da súa figura que está por enriba de todo iso.

P. Durante moitos anos foi reticente a concederlle algunha bondade á emigración. Como influíu a súa condición de exiliado no seu parecer?

R. Tivo unha postura ambivalente. Inicialmente el pensaba que emigrar respondía a un impulso atávico e propio da visión idealista e mítica do fenónemo por parte dos galegos e como descendentes dos Celtas, pero despois adoptou unha visión máis realista. Decatuose de que a emigración respondía as malas condicións económicas e sociais de Galicia. Convenceuse dunha maneira detallada da significación histórica que tivo a emigración nos anos do exilio, cando comezou a elaborar a noción da ‘Galicia ideal’; unha Galicia que xa non é só a do territorio administrativo político galego, a da terra de donde saíu a emigración, senón a da máis desterritorializada. Empeza a percibir unha idea de Galicia máis inclusiva do que significou a emigración, é proxectiva cara ao futuro. Afánase entón en construír un país no que as colectividades galegas no exterior forman parte integral de Galicia, coa que é preciso establecer relacións; unha Galicia que non corresponde as catro provincias, senon cunha visión dun país moito máis inclusivo. A súa vivencia do exilio e o contacto coas colectividades emigrantes tiveron nel un impacto moi interesante para construír a idea da ‘Galicia ideal’.

P. A idea de que os galegos tiñan que retornar sempre a súa terra mudou a partir de entón?

R. Non poñía a énfase tanto niso. Personalmente quería volver e morrer en Galicia, e sempre soñou co retorno, pero cando elabora a idea da ‘Galicia ideal’ a idea do retorno esváese e xa non ocupa un lugar central para el. O centro é a idea dun país que ten xente dentro e fóra e que ten que articularse para integrala.

P. Mesturouse máis cos emigrantes a partir de entón?

R. O seu círculo era de emigrantes. Desde o empresario Manuel Puente ata Rodolfo Prada e a xente da Hermandade Galeguista de Bos Aires eran básicamente emigrantes, non exiliados. Fixo moitísima actividade e non so en Bos Aires. Deu conferencias en Rosario, en Córdoba, tivo contacto moi estreito coa colectividade de emigrantes. Só hai que pensar cando se fai o banquete de homenaxe pola aparición de ‘Sempre en Galiza’, en Bos Aires, son 3.000 galegos os que participan no banquete. Por moitos intelectuais que houbese, non chegaban a esa cantidade.

Unha das miñas tías emigrou a Bos Aires no 46 con Castelao alá e, malia ser unha emigrante clásica, non moi culta, aínda que intelixente, cando viña, falaba de Castelao e acordábase perfectamente del. Iso reflexa que debía ser moi popular porque ela non ía a ningún sitio especial donde lle contaran quen era Castelao.

No meu caso, as primerias cousas que lin en galego casi foron textos de Castelao publicados no ‘Moucho’, que mercara meu pai e que ela, que era encantadora, me recomendou ler unha das tantas veces que veu de vacacións.

“Non lle gustaba o ambiente do exilio mexicano, o vía moi dominado polos ‘repúblicos”

Arxentina, por una banda, pero tamén Cuba e México son países que quedarán por sempre vinculados á figura de Castelao. Aínda que, por distintas razóns, xogaron un importante papel na súa vida durante o período que estivo exiliado, e, no caso destes dous, como consecuencia das viaxes que realizou para manter contacto coa colectividade galega alí asentada e apoiala de acordo cos ideais que defendía e representaba.

P. Cal foi a súa aportación a ámbolos dous colectivos?

R. Sobre todo en Cuba tivo contacto coa emigración. Durante a súa estadía desde novembro do 38 ata febreiro do 39, participou de forma muy activa na campaña para as eleccións do Centro Galego da Habana que, xunto co de Bos Aires, era dos máis importantes da emigración galega. Nese momento había as candidaturas máis profranco e máis prorepública e el se implicou moito cos respublicanos. Percorreu Cuba nun momento no que a illa era máis importante quizá que Bos Aires como núcleo da emigración galega.

En México tivo menos presenza. Foi alá cando se reuniron as Cortes do exilio, no ano 45, e logo fixo unha visita puntual e tivo relación cos grupos galeguistas que había alí.

En Cuba, a referencia era Xerardo Álvarez Galego, cuñado de Alexandre Bóveda –autor do libro ‘Paixón e morte’–, pero en México non conseguiu crear un grupo galeguista, como queda reflexado nalgunhas das cartas que cambiou co fillo de Ramón Cabanillas, que estaba nese país.

O groso do republicanismo en España marchara para Francia e despois para México, e os galegos alá estaban moi influídos polas correntes do republicanismo español e non deron artellado un grupo galeguista estable, malia que alá estaban Florencio Delgado Gurriarán, Durán...

O certo é que a Castelao non lle gustaba o ambiente do exilio mexicano porque o vía moi dominado por aqueles aos que chamaba os ‘repúblicos’ que eran os políticos da República. Era moi crítico con eles porque consideraba que cometeron moitos erros e que por causa deles se perdera a guerra en España.

“Máis alá das entidades, non sabería dicir ata que punto a presenza de Castelao está estendida entre a colectividade en Bos Aires”

Transcorridos 75 anos do pasamento de Castelao, a pegada que deixou en Galicia e tamén en América fai ineludibles as homenaxes que se lle están a render.

P. Os galegos que hoxe están en Arxentina, valoran o suficiente a figura de Castelao?

R. Ocorre que agora viven os fillos dos que emigraron e moitos deles viñeron para aquí coas crisis que se desataron en Arxentina a comezos deste milenio. Para aqueles que aínda manteñen conexión con Galicia, porque están vinculados as entidades da colectividade, Castelao está presente, como no caso de alumnos meus que viñeron con bolsas de estudos, pero estamos a falar de xente que estaban facendo unha carreira. Saber ata que punto esa presenza está estendida na colectividade, non sabería dicir.

P. Como influíu o pensamento deste ilustre galeguista na evolución de Galicia cara a unha autonomía e na elaboración do Estatuto actual?

R. Castelao é o pai da autonomía galega. A nosa autonomía está recoñecida en paridade coa vasca e catalana porque estas nacionalidades tiñan un estatuto aprobado en referendum antes do 36 e iso é o que está debaixo do que temos hoxe e que nos da categoría de nacionalidade histórica. Ese estatuto non se debeu só a Castelao, pero él foi a figura máis importante do Partido Galeguista, da campaña polo estatuto e da estrategia dun pacto co Frente Popular que permitiu a súa aprobación. Por iso, Castelao é o pai do autogoberno de Galicia, sen ningunha dúbida.

P. Estivo tan só desde o punto de vista ideolóxico como se pensa?

R. Se nos referimos ao galeguismo, non, porque deixou unha semente en moita xente de determinados círculos que comulgaban co ideal galeguista, tanto en Galicia como no exterior. Na súa estratexia política, si, porque, trala República, adoptou unha táctica que o conducíu ao illamento.

Sen entrar a valorar se estaba no correcto, el decatouse de que había un sector do republicanismo que quería botar a Franco de calquera maneira que chegou a facer un pacto cos monárquicos de Don Juan. A súa foi unha postura republicana e intansixente coa que nin os cataláns nin os vascos –que tamén entraron nese xogo–, estaban de acordo. Iso creou resentimento e Castelao viuse só ante os sectores que estaban nunha situación posibilista, sobre todo por parte de Galeuska.

P. Neste 2025 se cumpren 75 anos do seu pasamento. Estáselle a dar a Castelao o recoñecemento que merece, tanto dentro como fóra?

R. Merece máis do que se lle está dando, tanto na difusión da súa obra artística, literaria e ensaística, como da súa figura. Sorprende que non haxa películas e documentais sobre a vida e a creación de Castelao. Hai unha parte de estudo e de catalogación da súa obra que tiña que estar máis avanzada. Eu boto en falta a presenza divulgativa no ámbito popular, así como unha catalogación convenientemente documentada da totalidade da súa obra artística. A estas alturas, é algo alucinante. Os medios e, de maneira máis precisa, a RTVG, teñen que ter un papel que non están cumprindo. De Castelao tiña que haber un fondo público e libre de dereitos de imaxes da súa obra de arte e dos seus textos literarios que permitisen dar más presenza en xeral a este xenio, pero sobre todo, nas redes. En internet ves a dificultade para obter imaxes de calidade... Creo que hai tarefas moi importantes que están todavía pendentes.