Coordinador do Arquivo da Emigración Galega, analiza as consecuencias das migracións na Comunidade

Xosé M. Núñez Seixas: “A idea de que para ser feliz hai que quedar no lugar onde se medrou penso que é una idea falsa”

Trinta años transcorreron desde a institución do Arquivo da Emigración Galega e en todo este tempo proliferaron os escritos e imaxes que foron rescatados e analizados polos seus investigadores para profundizar no coñecemento dos movementos migratorios en Galicia; un fenómeno social que marcou a historia recente do país e que suscita lecturas moi diversas. A que fai o actual coordinador do Arquivo, Xosé M. Núñez Seixas, queda afastada do pensamento convencional, xa que, se ben carreou “un custo emocional”, tamén trouxo “moitas contrapartidas”.

Xosé M. Núñez Seixas: “A idea de que para ser feliz hai que quedar no lugar onde se medrou penso que é una idea falsa”
Alberto Di Lolli. Madrid, 29/11/2018. PARA CRONICA. Entrevista al escritor Xose Manoel Nunez Seixas.
Nuñez Seixas, coordinador do Arquivo da Emigración Galega.

Emigrar ten sempre “algo de traumático”, pero, tanto hoxe como onte, “hay xente que se vai encantada da vida”. A idea, que contrasta coa que manteñen algúns estudosos destas cuestións, para os que vivir afastado do lugar onde un medrou é pouco menos que un trauma irreparable, inferiuna Xosé Manuel Núñez Seixas da correspondencia que os emigrantes de antano se intercambiaban con seus familiares no territorio e que, xunto cos aportes da prensa, constitúen “os fondos máis valiosos” dos que dispoñen os historiadores á hora de estudar os fenómenos migratorios, ya que é neses intercambios epistolares que se recollen os máis profundos sentimentos e inquedanzas.

Pregunta. Deixar casa, familia e país en tempos pasados tivo que ter unhas consecuencias para os protagonistas. Como se viviu esa experiencia?

Resposta. Houbo consecuencias positivas, menos positivas e negativas, porque había separación familiar e houbo sufrimento. A emigración se pode ver como unha perda en algún aspecto, porque hai un custe emocional, pero tamén houbo moitas contrapartidas en forma de remesas materiais e inmateriais.

P. Provocou custes no ámbito persoal, pero tamén no social e no demográfico. Cal deles foi o máis prexudicado?

R. Hai un custe persoal, pero tamén depende, porque os afectos e as emocións se expresaban de maneira moi diferente nos anos 10 e 90. As familias extensas vivían como algo relativamente usual que unha parte dos fillos se tiñan que ir do fogar. Contemplábase como unha estratexia de reprodución, xa que o fillo que marchaba enviaba cartos e con eses cartos se facía un novo cortello, se reparaba a casa, se mercaba gando. O problema era que, as veces, o que se ía volvía ou non. Os que ían a Arxentina facían a súa vida alá, coñecían outra xente, unha parella. Aí entramos nunha casuística moi ampla e eu persoalmente penso que a emigración en xeral salvounos da miseria, ou dunha maior miseria.

P. Entón, cal é o motivo polo que emigrar ten tan mala prensa?

R. Porque sempre se considera que un sinal de prestixio é poder reter ao persoal que formas. Ademais, para boa parte da opinión pública, emigrar é considerado síntoma de pobreza, pero o certo é que moitas veces a xente vaise porque pensa que noutro sitio pode estar mellor. É unha cuestión de percepcións, xa que a xente non ser vai porque estea mal, senón porque sabe que hai oportunidades noutro lugar e esas oportunidaes permítenlle vivir mellor.

P. É isto o que está a ocorrer hoxe en día?

R. O que pasa hoxe é que o tipo de emigración que temos non se pode considerar cos termos cos que analizabamos a emigración de épocas pasadas; ten un perfil moi diferente. En tempos, nós exportabamos man de obra pouco cualificada e importabamos, en menor medida, man de obra cualificada. Hoxe é ao revés. Todos os recursos que investimos en formar arquitectos, matemáticos, enxeñeiros, despois van enriquecer o mercado de traballo doutros países que si valoran eses perfís.

Así e todo, sempre houbo emigración de portugueses, sobre todo na Galicia sur, que moitas veces viñan cubrir os postos de traballo que non se cubrían porque a xente prefería ir traballar a Bos Aires ou a A Habana.

P. O certo é que os que emigran hoxe poden retornar e traen experiencias. Que repercusións ten isto para o país?

R. Non deixa de ser unha saída. Son xente nova que moitas veces ten ganas de ver mundo e que grazas as novas tecnoloxías está en contacto moito máis fluído cos seus ámbitos familiares, porque hoxe existen os avións, as tecnoloxías... Isto non ten nada que ver con outros tempos cando a xente ía a Bos Aires e chegaba unha carta cada tres meses.

Logo está a xente que acumula experiencias que lle poden servir unha vez de volta. O que ocurre é que os soldos que se ofrecen aquí non son comparables aos de outros lugares, pero iso é un problema de Galicia e de España en xeral. Madrid e Barcelona entrenan unha cantidade de talento de toda a periferia española que é difícil de contrarrestar.

É certo que podiamos ter unha política máis proactiva de investimentos en I+D, en xerar valor engadido, pero moitas veces óptase por políticas económicas que dan un maior rendemento a curto prazo, como ocorre co turismo.

P. Pódese dicir que emigrar hoxe en día non é nada traumático?

R. Algo de traumático sempre ten. Agora ben, os custes emocionais son moi inferiores dos que podía ter hai 80 ou 90 anos. Pero eu non falaría de traumático, porque hai xente que se vai encantada da vida hoxe como se foi encantada da vida nos anos 20 ou 10 do século pasado. Entón había rapaces que aos 15 ou 16 anos o que querían era ir a A Habana, ver mundo, xa que asociaban ese país cunha serie de imaxes exóticas. As súas expectativas cumpriríanse ou non, pero esa é outra cuestión.

Pola miña parte, penso que a idea de que para ser feliz hai que quedar no lugar onde un medrou é unha idea falsa. Eu non teño ganas de volver ao lugar donde medrei, e coma min, moitos. A cuestión é que teñas escolla, que realmente ti o queiras.

P. Desde a creación do Arquivo, en que aspectos se avanzou?

R. Coñecemos bastante ben as migracións históricas, as masivas de 1850 a 1930, sobre todo en países como Arxentina, Uruguai, Estados Unidos, Cuba e, en menor medida, Brasil. Pero coñecemos menos da segunda vaga migratoria, que comeza no ano 46, e tamén do exilio. Fáltanos tamén por coñecer mellor a emigración galega á Península Ibérica, Portugal incluido, e segue a ser unha materia pendente de estudar a emigración a países como Venezuela, Francia ou Suíza, onde temos unha importantísima comunidade emigrante e moi influínte. Por resumir, o que é a postguerra sería merecente dun repaso moito máis forte.

P. Sociedades e particulares fan as súas aportacións ao Arquivo. Cales son os documentos de maior valor?

R. Para os historiadores, os fondos máis valiosos, además dos da prensa, son os da correspondencia con Galicia, tanto privada como das asociacións.

Moitas veces se pensa que os fondos documentais privados son menos valorados, pero non é así. Por exemplo, a correspondencia que se mantiña e as fotos que se intercambiaban cun tío emigrado a Caracas nos anos 50 poden ser de grande valor para os historiadores. Non se trata de estar fozando nas intimidades da xente, senón de reconstruír a experiencia dos emigrantes de carne e óso.

P. Que datos aportan estes documentos?

R. Moi diversos. Hai xente que pensa que o importante é saber a data de fundación dunha sociedade, ou coñecer o nome dos seus fundadores, pero o máis interesante para nós é coñecer a axenda xeopolítica dos emigrantes; ver como vivían, como sentían, que influxo tiñan nos seus conterráneos en Galicia e como preservaban a súa identidade en América.

P. Como de abundante está a ser esa aportación?

R. Nos gustaría que houbese unha maior participación cidadá na construcción deste Arquivo, fornecendo fondos documentais; facemos propaganda neste aspecto, e quizais non chegamos a esfera pública coa debida intensidade, pero temos un número bastante relevante de doazóns que se conseguen de maneira moi diversa.

P. Interésalle ao galego de a pé coñecer detalles sobre a emigración galega?

R. A emigración galega ten tantas camadas e está orientada a países tan diversos que é inevitable que o galego de a pé se sinta atraído por coñecer por que emigramos e cales foron as características deses fluxos migratorios.

Todos, practicamente todos, temos emigrantes na familia. Eu coñezo moi pouca xente que non os teña, o que pasa é que a memoria das migracións tende a excluírse consonte pasan as xeracións. Nos anos 90, había unha memoria familiar viva. Eu preguntáballes aos alumnos na clase cantos tiñan parentes en Venezuela, Arxentina ou México e ao mellor era un 80% os que movían a man.

P. Hoxe en día non está tan viva esa memoria?

R. Hoxe dase moito menos. A memoria que hai é dos parentes que están emigrados en Suíza ou que foron a Francia, e sobre todo, da nova diáspora, a do irmán maior que está traballando en Londres, por poñer un exemplo.

P. Dende o Arquivo, en que están a traballar nestes momentos?

R. Estamos preparando exposicións sobre a emigración galega a Gran Bretaña nos anos 60; sobre as diásporas de hoxe en día, de xente cualificada; sobre o fenómeno dos refuxiados; sobre a inmigración en Galicia, que sempre houbo. A etapa clásica sempre vai estar aí, pero temos que diversificar o abano de preocupacións.

P. Como repercuten estes traballos na percepción que se ten hoxe da emigración?

R. Nós traballamos por desmentir a idea de que emigración é igual a pobreza, igual a atraso, e que é algo do que deberiamos avergoñarnos. Nós tentamos presentar que hai unha Galicia global e que a diáspora deu lugar a comunidades galegas que son outra Galicia, pero que están aí e teñen relación con nosco, e que teñen moitas potencialidades.

P. Cada certo tempo, o Arquivo organiza seminarios, coloquios, xornadas informativas, exposicións. Que grao de aceptación están a ter?

R. As actividades do Arquivo, en xeral, desfrutaron dunha boa acollida. Por poñer un exemplo, o congreso sobre o exilio que organizamos en 2001 tivo unha afluencia de público moi notable, da mesma maneira que outros coloquios teñen un público universitario interesado en temas migratorios. As nosas exposicións, como a adicada aos 500 anos da descoberta de América, e outras, como a que inauguramos en Bos Aires sobre a figura de Luis Seoane, tiveron unha grande aceptación. Outras están pensadas para ser móbiles e tamén están resultando interesantes.

Ben é certo que a asistencia a actividades de tipo académico, sobre todo desde a pandemia, tende a ser menor, pero están todos os materiais dispoñibles nas redes e as gravacións son consultadas.

P. E como está a resultar a colaboración institucional?

R. É moi positiva. Coa Xunta, hai anos temos un convenio anual que asinamos coa Secretaría Xeral de Emigración para a recuperación de patrimonio e edición dunha colección adicada aos clásicos da emigración. Neste senso hai receptividade e penso que si hai un recoñecemento por parte da opinión pública e das institucións cara o labor do Arquivo.

P. Asumiu o cargo de coordinador do Arquivo en 2019. Canto tempo máis ten previsto seguir no posto?

R. Quédanme tres anos por diante e despois será outra persoa a que ocupe a responsabilidade. Hai banco. Serán outros tempos, outras orientacións, pero é normal, ten que haber cambios, sempre.



“Hoxe en día faise máis fincapé no estudio dos temas culturais e de xénero”

En estudios migratorios poderíase dicir que Galicia é unha “potencia”. Na primeira década do século XXI consolidouse unha escola de estudios migratorios “moi potente”, con sede nas universidades galegas, que abrangueu departamentos de Historia Económica, Historia de América, Historia Contemporánea e mesmo de Socioloxía e Historia da Educación.

Pregunta. Como están a resultar estes estudios?

Resposta. O realizado ata o de agora dá conta de que Galicia foi pioneira no estudio das migracións, e segue a selo. Desde diversas perspectivas, analizouse o fenómeno en colaboración con historiografías dos países de recepción e son varios os galaico-americanos que fixeron teses aquí e que hoxe traballan en universidades en América.

P. Como recabaron a información e donde conseguiron os fondos máis importantes?

R. O Arquivo procedeu primeiro a microfilmar e despois a dixitalizar fondos históricos das asociacións galegas en América, nomeadamente, en Arxentina, Uruguai, Brasil, México, Cuba e Estados Unidos, pero tamén das emigracións a Europa, a Francia ou Suíza.

Os fondos máis completos corresponden a Arxentina, donde, a finais dos 90, levamos a cabo un intenso labor de dixitalización.

Resultado diso é que o de Galicia é un dos Arquivos sobre temas migratorios que son referencia non só na comunidade, senón en toda a Península Ibérica.

P. No que atinxe ao estudio da temática, como evolucionou?

R. A prioridade, nun primeiro momento, foi recuperar a memoria da emigración galega centrándose nas emigracións masivas a América. É dicir, da que vai de mediados do século XIX ata a Guerra Civil. Pero despois foise ampliando á época de posguerra.

Agora mesmo, fanse moitos estudios desde a perspectiva cultural e de xénero. É dicir, centrámonos na experiencia das mulleres emigrantes, cousa que hai 20 anos pasaba desapercibida. Hoxe valórase o impacto das emocións recollidas nas cartas e como estas reflicten no discurso da saudade, na vida cotiá dos emigrantes.



“Non perdemos a esperanza de ver realizado o proxecto de crear o Museo da Emigración Galega”

Unha das reivindicacións máis recorrentes que desde o Consello da Cultura Galega se fai á Xunta é a creación dun museo da emigración galega na propia comunidade. “É o grande proxecto pendente”, ratifica o coordinador do Arquivo da Emigración, Núñez Seixas, quen engade: “Non perdemos a esperanza de velo realizado”.

Pregunta. En que fase están as negociacións para que se faga realidade este proxecto?

Resposta. A comenzos de 2020 entregóuselle ao presidente da Xunta un proxecto elaborado por historiadores e museólogos que incluía unha estimación de custes, pero non tivemos máis noticias. O proxecto está a disposición das institucións que agora son as que teñen que mover ficha.

P. Percibiu vontade para levar adiante a iniciativa?

R. No seu momento, si. Ademais, penso que desde a Secretaría Xeral de Emigración no no verían mal nin moito menos, pero fai falla un edificio e unha parcería con outras institucións.

O certo é que non deixa de ser un paradoxo que un país caracterizado polo impacto da emigración, como é o caso de Galicia, non teña un grande museo da emigración.

A nosa idea é que non só sexa un museo ao estilo clásico, senón un centro de documentación, de interpretación, e que teña tamén unha sección de investigación na que se poidan integrar o Arquivo da emigración e os seus fondos.

P. E cal sería o seu emprazamento? A Cidade da Cultura, en Santiago, sería un lugar aceptable?

R. A Cidade da Cultura non sería un mal lugar, pero tería máis lóxica e sería máis atraente que estivese nun deses lugares que foron portos de embarque, como Vigo, A Coruña, ou quizais Carril, en Vilagarcía.

P. O sinalamento podería despertar de novo a rivalidade entre as dúas cidades sempre en liza.

R. Si, pero poderíase contar cunha vía pragmática. Quero dicir, que poida levalo quen ofreza un edificio simbólico. Eu solto a proposta, e ogallá alguén recolla a luva.

Tamén hai que pensar que o feito de que exista un grande museo non exclúe que poidan existir outros centros de carácter máis local que estean adicados a unha temática máis concreta.

A Coruña foi máis importante no desprazamento de emigrantes cara a Cuba, e Vigo, cara a América do Sur. Concellos como A Estrada levou emigración cara a Cádiz, Cuba e Arxentina e a Mezquita, levou moita a xente a Chile e, despois, a Francia. Por iso, recuperar a memoria a nivel local sería compatible cun grande museo da emigración.

P. Sería asumible o custo que recollen no seu proxecto?

R. A cantidade para a súa posta en funcionamento sería asumible, sobre todo se se conseguen parcerías institucionais ou complicidades con empresas. Non sería un custo desorbitado, desde logo; moito menos que outras iniciativas, e tería unha certa rendibilidade, xa que tería utilidade educativa. Se podría levar ao lugar aos estudantes de secundaria, atraer visitas dos descendentes dos que emigraron... Seguro que estes quererían visitar o lugar donde se lles podería dar certa información sobre os seus ancestros.

O museo podería cumplir moitos labores, pero tamén é certo que a medio e longo prazo pode ser unha iniciativa rendible.

“Que os residentes ausentes voten nas municipais non me parece de recibo”

A derogación do voto rogado o pasado ano constitúe o logro dunha das principais reivindicacións dos españois que residen fóra, que levan loitando desde 2011 por ver cumprido o soño de participar nos procesos electorales sen a traba de ter que solicitar o sufraxio. A medida, que ten repercusión nos comicios xerais, autonómicos e europeos (os residentes no exterior non poden votar nas municipais), foi posible grazas ao acordo entre practicamente todos os grupos que configuran o Parlamento español para favorecer a participación.

Pregunta. Que opinión lle merece a supresión do voto rogado?

Resposta. A idea de que a cidadanía conleva sempre todos os dereitos inherentes, como é a participación política, está moi arraigada en España, pero isto non é así noutros países, donde podes votar só se resides.

Por moito que se diga, en tempos pasados había situacións abusivas e todo o mundo sabe o que pasaba coas sacas de correos que viñán de fóra, que era manipulación electoral.

O que me parecía bastante absurdo era que xente que ao mellor non tiña un pasaporte español e estaba aquí non puidese votar a un alcalde e si o puidese facer un descendente de emigrante dese concello que solo estivese unha vez de visita.

Tamén era bastante penoso aquelas comitivas de alcaldes que ían a Río ou a Bos Aires a buscar votos. Eu creo que iso son situacións que non deberían volver. Pero a supresión do voto rogado, sinceramente, no me parece interesante; a min paréceme máis importante conseguir dereitos sociais asociados á cidadanía.

P. Considera que o voto rogado non era unha traba?

R. O voto rogado está demonizado. Non era máis que un trámite e a min non me parecía tan oneroso. Eu vivín cinco anos en Munich e votaba regurlamente sen ningún problema. En América, dábanse ao mellor cinco casos, pero se poñían eses casos como exemplo.

P. Pensa entón que se estaba esaxerando?

R. Hai unha compeñente emocional nesa discusión que é excesiva. Así o expresei en algúns artigos cando foi o debate e sigo pensando o mesmo.

P. É qué pensa de que os emigrantes poidan votar nas municipais como se reclama desde algúns sectores?

R. A min, nas locais, que voten os residentes ausentes non me parece de recibo. Nas municipais ten que votar o que vive. Hai outros mecanismos que se poden aplicar, como que se reserve un ou dous deputados para a emigración, como fan os italianos. Pero que un señor de Santa Comba que foi dúas veces de visita ao seu concello poida decidir quen é o alcalde e como se reparten os investimentos, non me parece de recibo.

P. Ao seu entender, habería que desmitificar o problema do voto do exterior?

R. O problema é que na diáspora isto se vive de maneira moi irracional. Pensan que deben votar porque é a maneira de sentirse parte da comunidade, pero ao mellor poden facer parte igual sen votar en todas as eleccións. Haberá quen pense que con estas declaracións o estou excluíndo, pero non é así, só hai que mirar como se fai en Alemania, Italia ou Nueva Zelanda.

Sobre a participación, dame a impresión de que as taxas non van ser as do pasado.