Antón Riveiro Coello: “Na literatura as veces esquecemos o fracaso da xente que emigrou e que foi explotada e marxinada”

Nunca emigrou –agás se se considera como tal o tempo que estivo traballando en Madrid– nin tivo “necesidade” de facelo, pero Antón Riveiro Coello conviviu con ese fenómeno social desde a infancia. A súa familia –como tantas outras en Galicia– estivo “tocada pola emigración”, pero tamén marcada por un acontecemento tráxico que quedou fixado na súa mente de mozo imaxinativo e con dotes para a escrita: a noticia do falecemento dun tío residente en Río de Xaneiro que resultou todo un enigma aínda sen resolver e no que profundiza no seu último traballo literario, titulado ‘Hotel Carioca’ (gañador do I Premio Álvaro Cunqueiro de Novela 2023). Unha novela que compuxo a modo de ‘matrioskas’ para dar conta tamén do fracaso que supuxo para moitos emigrar así como dos estigmas que lastraron ás xentes daquela época.

Pregunta. ‘Hotel Carioca’, pódese considerar una novela sobre a emigración?

Resposta. A historia parte dun feito real que pasou na miña familia cando eu tiña 18 anos. Chegou entón unha carta alertando de que un tío que estaba en Río de Xaneiro morrera nun accidente de tráfico e eu recordo que na miña familia aquelo non se creu, pensouse que o mataran, porque el dixera nas cartas que tiña cartos para volver, pero nunca que conducía nin que tiña coche. Entón especulouse moito sobre o feito de que fora asasinado para quedarse cos cartos. Incluso meu pai e un tío estiveron a piques de ir a Río para esclarecer o caso, pero non foron e aquelo sempre me quedou como unha obsesión que me perseguiu, porque sempre quixen saber máis do que pasou. 

E aí si que enlaza a novela de algunha maneira coa emigración. Non é a historia da miña familia paterna, pero a miña familia si está na historia, a través dos personaxes e aptitudes que teñen que ver cos meus tíos, porque, por parte de pai, eran oito irmáns, dos cales cinco estiveron na emigración.

P. Se non é unha novela propiamente de emigración, de qué trata entón?

R. É moi difícil de explicar porque se trata dun libro de 700 páxinas. De feito cando fixemos a contratapa foi moi difícil resumir en 10 liñas de que vai. Pero fundamentalmente é unha novela de novelas. Para definila gústame empregar o concepto de ‘matrioska’, porque é unha novela que acolle dentro de si varias novelas. Hai unha de formación, unha policial, outra psicolóxica e despois tamén hai una novela metaliteraria. A primeira recolle a transición da infancia a mocidade dunha nena a que lle encargan os seus familiares que siga mantendo con vida un tío que acaba de morrer nun accidente de tráfico en Río de Xaneiro. Para que a súa avoa non se entere, ten que escribir cartas como se fora o seu tío e finxir que as envía desde Brasil. Esta primeira parte sería unha aula de aprendizaxe no que a razapa vai descubrindo que quere ser escritora. A segunda parte desenvólvese na emigración, en Río de Xaneiro, e ten todos os ingredientes dunha novela policial, co que pretendo que haia certa intriga, certo suspense, para que a xente que a le intente descubrir a verdade e resolva o misterio dese tío que morreu en Río.

A parte de novela psicológica se presenta desde as perspectivas dos personaxes, o que lle permite tamén a quen le meterse na mente do protagonista e conseguir así unha ollada más íntima dos seus pensamentos. A novela metaliteraria cóntanos o final dunha novela pero tamén todo o procedemento que levou a el.

P. Parece que hai certa similitude entre o punto de partida da novela e o que viviu sendo mozo. Como percibiu o fenómeno migratorio desde a infancia?

R. A miña foi una familia tocada por la emigración, pero, como dixen, esta non é a historia da miña familia paterna. Do que se trata é de contar esas vidas a veces tocadas pola emigración e polo fracaso.

Cando falamos da emigración nos gusta sinalar as fortalezas, e é ben certo que moitos emigrantes lograron éxitos nos lugares de destino e contribuíron ás economías das comunidades nas que se estableceron, pero as veces, na literatura esquecemos o fracaso de tantísima xente que foi explotada, marxinada, o que desencadeou a ruptura dos lazos familiares, problemas psicolóxicos, emocionais... E iso quería tratalo nesta novela, os atrancos para adaptarse aos novos lugares, as barreiras lingüísticas en moitos casos, as culturais; as condicións laboráis precarias, a discriminación e a xenofobia nos países de destino. E esa parte da emigración a veces da a sensación de que está máis oculta, sobre todo cando falamos da emigración en países amigos, países que axudaron moitísimo a atraer aos nosos emigrantes. Pero tamén houbo desafíos de integrarse no extranxeiro e dificultades serias para volver a Galicia, porque dos oito fillos da miña avoa, cinco emigraron e so tivo éxito a metade. A outra metade non volveron, e non foi para ocultar o fracaso, senón porque as familias, en canto teñen fillos vanse quedando atrapadas no país de destino.

Quería tratar tamén o problema da homosexualidade neses anos nos que conlevaba un forte estigma social, moito máis para un emigrante. Moita xente atopaba nas cidades un espazo máis acolledor e tolerante do que podía topar nunha vila como Xinzo ou calquera outra vila na que a discriminación pola homosexualidade era claramente aberta e o rechazo moitas veces estaba cargado de violencia física e verbal. Eu coñecín moitos casos, non o do meu tío, pero de xente maior que viviu a homosexualidade cun medo constante e sempre foron un pouco marxinados, incluso pola falta de apoio dos propios familiares.

Nos anos 80 non hai que escequecer que a discriminación e a marxinación tiñan un apoio legal, porque había leis que perseguían a homosexualidade, e mesmo no ano 90 era considerada unha enfermidade mental polos organismos da saúde.

P. Enténdese que naqueles tempos, nun lugar como Xinzo de Limia, emigrar era unha alternativa. Cales foron os destinos?

R. Si, para moitísima xente houbo anos en que a emigración era unha necesidade constante. Ou traballabas na terra ou senón tiñas que emigrar, porque non había posibilidades. E despois había sempre esas redes que iban chamando uns polos outros e había eses emigrantes que viñan polo verán e acababan convencendo aos seus veciños para que emprenderan a viaxe. Todo o mundo quería probar fortuna. Na miña familia, probouse pensando na lingua e foron, unha parte, a Bos Aires e outra, a Venezuela. Tamén algunha a Alemaña, pero non todos tiveron a mesma sorte. Dos cinco solo un tivo un certo éxito, pero digamos que un éxito que se multiplicou aquí porque ao chegar invirtiu ben os poucos cartos que tiña e despois converteuse nunha persoa millonaria. Pero sempre houbo esa sensación de fracaso para os que non volveron ou volveron fracasados sen poder… Houbo xente que fixo moitísimos cartos e triunfaron alá donde foron, pero as veces agochamos os atrancos polos que tiveron que pasar. Na miña familia sei que os houbo e moitos.

P. En cales dos países que emigraron tiveron mellor sorte?

R. Curiosamente, os que foron a Venezuela. Na miña novela, o meu tío non ven de Venezuela, senón de México, está solapado, pero si que foron os países de América os que lle deron mellor saída. Non obstante, os de Bos Aires quedaron alí, xa non volveron. E ese tío meu que morreu en Río de Xaneiro foi alí chamado por outra persoa que o coñecía e lle buscou traballo nun restauranre ou nun hotel. Pero moitas veces fixeron fortuna ao invertir ben os cartos ao volver. Realmente coñezo moitos casos de xente que estivo en Suíza e Alemaña que tiveron moito éxito, pero hai que ver os anos nos que emigraron, porque houbo anos de maior fortaleza económica e outros nos que as circunstancias dos países foron cambiando e tamén o éxito ou o fracaso. Esa sensación de extrañeza que pasan os emigrantes, o feito de chegar a un país donde ninguén te coñece e donde tes que traballar, penso que está moi ben retratada na novela.

P. Conta con máis dunha ducia de novelas, é ‘Hotel Carioca’ o primeiro traballo no que toca o tema da emigración?

R. Normalmente, adoito facer novelas que se desenvolven nun periodo temporal bastante longo, que case sempre teñen algún protagonista ou pano de fondo en Galicia. Xa teño tido máis novelas que se desenvolven na emigración, máis que nada porque ese fenómeno forma parte da nosa idiosincrasia.

Eu creo que en varias das miñas novelas sempre aparece alguén, pero dunha maneira tan clara, creo que é a primeira vez que a trato. Case sempre hai personaxes que, ou ben marcharon ou volveron, porque a emigración sempre está presente nas casas. Falo da emigración, pero tamén da emigración interna, porque deses oito irmáns, cinco emigraron pero algúns dentro da propia España.

P. Cómo afrontaban os mozos o vaciado das vilas?

R. No meu caso, sentíame fillo de emigrantes, porque os meus pais traballaban desde a mañá ata a noite. Estaba interno nun colexio salesiano, porque naqueles tempos esa era a única posibilidade de que a un rapaz lle deran estudios e, dalgunha maneira, tiña a sensación dunha emigración a inversa, porque cando volvía iba para a casa dos meus avós. Eu tiña moita relación cos avós e iso nótase moito nas miñas novelas. Dalgunha forma, eles ocupaban para min o espazo que os seus avós para os fillos de emigantes que quedaban nas vilas.

En tódalas casas había algún familiar ou persoa que estaba emigrada. Esta figura está na literatura de calquera galego sempre cando trates certos periodos temporais. Na nosa familia, xa a comezos do século pasado, un avó emigrou a A Habana con 14 anos para 15. Iso hoxe pódenos parecer algo terrible, porque non nos imaxinamos aos nosos fillos con 15 anos emigrando sós nun barco transatlántico cara a A Habana. Sempre houbo historias da emigración en tódalas casas e iso acaba fermentando cando contamos algun relato.

P. Cómo foi a experiencia do avó?

R. Era avó por parte de nai e marchou nos anos 20 ou un pouco antes. Marchou con 14 anos e volveu con 22. Dicía que marchara con 16 pesetas e volvera con 22, polo que moita fortuna non fixo. Pero trouxo un traxe branco cubano con que conquistou a miña avoa e despois xa levou unha vida normal. Estivera traballando na Habana nas oficinas do ferrocarril e puido facer cartos, pero tamén lle gustaba a boa vida e supoño que non pensou en facer fortuna para volver, senón para desfrutar, porque daquela estaba solteiro.

P. Coñeceu vostede ao avó? Que historias lle contaba?

R. Si, coñecinno. De feito, unha das miñas primeiras novelas desenvólvese na Habana porque el falabame tanto da Habana e acordabase tanto desas cousas, que me quedaron gravadas. Cando fun a A Habana, fun un pouco para confirmar aquellas paisaxes das que me falaba e acabei escribindo unha novela que se desenvolvía alí. Puiden desfrutar de tres avós durante moitísimo tempo.

P. Con toda esa historia familiar da emigración, pensou en alguna ocasión residir no estranxeiro?

R. Non tiven esa necesidade, pero si é verdade que as miñas fillas estiveron traballando no extranxeiro, unha en Bruxelas, donde me xurdiu una novela cando, estando alí, tiveron lugar os atentados no aeroporto de Zaventem, no 2016. Nela –coa que gañei o premio Torrente Ballester–, conto parte da experiencia dunha persoa –inspirada na miña filla–, e a miña propia no aeroporto, porque pasamos por alí catro ou cinco horas antes de que estoupase. 

Outra filla tamén estivo en Holanda –o meu xenro é holandés–, e estamos acostumados a que a emigración forme parte de nós. Ainda que é ben certo que non ten nada que ver a emigración de agora coa de antes, eu non tiven necesidade, estiven traballando en Madrid e de algunha maneira era tamén un emigrante, por traballo, durante uns anos, pero non tiven a necesidade de ir ao estranxeiro, por suerte.

P. Escribe as novelas en galego. Que lle aporta esta lingua?

R. Máis que militancia, que tamén algo hai, é unha cuestión natural. Non tería ningún problema para escribir en castelán, pero escribo en galego porque me sinto máis cómodo, é a lingua que se escoitou na miña casa, cos meus avós, é a lingua na que sempre lles falei as miñas filla e coa que me sinto moito máis cómodo. Falar galego é a miña maneira de entender o mundo. Detrás dunha lingua están moitas historias e a min a música que me crea e me da identidade venme precisamente do galego. Non me importa que me traduzan a calquera idioma, pero sempre, de inicio, escollo o galego, porque é a lingua do meu pensamento.

P. As súas novelas obteñen recoñecementos importantes a nivel de Galicia. Cales son os que lle merecen máis aprecio?

R. Aqueles que van acompañados da edición e dos lectores. Tal vez os que máis éxito tiveron, como ‘As rulas de Vacunin’, foron os que máis alegrías me deron, porque chegaron a máis lectores, pero sempre recordó o primeiro premio, que foi o accésit no Pedrón de Ouro, e, ainda que foi o menor economicamente, me fixo moita ilusión porque para min foi como sacar o carné de escritor. Nunca pensei que un relato meu puidese levar un premio e de algunha maneira, a partir de entón, fíxome unha ilusión enorme. Gardo eses premios con outra ollada, unha ollada máis melancólica, sobre todo polo que supuxeron para animarme a seguir escribindo.

P. Que lle aportan os premios a un escritor? Está máis estimulado cando pensa que a novela pode ser agasallada?

R. Cando un empeza a escribir hai dúas maneiras de publicar: unha, a través dun premio, e outra, enviando o traballo a unha editorial. Cando empezas é difícil que a xente che lea o que escribes, pero os premios as veces abren camiño e acabas atopando editorial. Eu empecei escribindo e o primeiro libro que me publicou Galaxia –editorial coa que levo máis de 20 anos–, fora finalista no Torente Ballester, e a partir de aí publicoume todas, as premiadas e as que decidín non presentar a ningún premio. Pero si é certo que cando empezas os premios animan moitísimo, producen moitos estímulos e alentan esa parte de ti de dúbida para seguir escribindo. Aos escritores galegos dannos máis visibilidade, media ducia de lectores máis, porque cando a xente vai comprar e ve que un libro está premiado parece que de algunha manera vai ratificado por media ducia de integrantes dun xurado. A min, os premios, non me quitaron a perspectiva. As veces tes que ter sorte cos gustos do xurado e confiar nesa sorte e facelo o mellor que poidas.

“Non vivir só da miña vocación permíteme escribir novelas de 700 páxinas como esta”

Antón Riveiro Coello conta cunha colección de libros bastante ampla, dos que aproximadamente unha ducia foron premiados en distintos concursos en Galicia.

P. Trátase sobre todo de novelas?

R. Fundamentalmente considérome novelista, pero hai algúns libros de relatos, viaxes  e literatura infantil.

P. Estudiou Dereito en Santiago, pero nunca exerceu e aos 22 anos comezou a escribir. Que foi o que o animou?

R. Non exercín como abogado porque o Dereito non era para min. A escrita descubrinna con 22 ou 23 anos. Dende pequeno redactaba moi ben, tiña moita imaxinación, pero nunca se me ocorrera ser escritor. As veces son os demais os que deciden por nós e despois de coñecer a que hoxe é a miña muller, que foi quen me animou, probei a escribir algúns relatos. Premiáronmos nalgún sitio e a partir de aí xurdiu a miña vocación. Ler sempre me gustou, pero nunca se me dera por ser escritor.

P. Leva gañados premios de renome. Permítelle esa circunstancia vivir do que escribe?

R. Por sorte, case todos os meus libros foron premiados e, dalgunha maneira, iso lles da certa visibilidade e certo prestixio aos libros e ao autor, quero pensar. Conleva que se vendan máis libros, pero non vivo da escrita, porque é moi difícil. Cóntanse cos dedos das mans os que o fan, non so en galego, senón en castelán tamén e en calquera outro idioma. Habería que vender moitísimo e en galego é moi difícil e non hai público suficiente para manter a ninguén. Agora ben, iso non significa que a miña profesionalidade estea moi lonxe da de Vargas Llosa ou da de calquera outra persoa que viva da literatura. Eu dedícolle as mesmas horas ou incluso máis, porque trato de vivir a literatura de maneira profesional. Traballo de funcionario como medio de vida, pero a miña profesión é a de escritor. O feito de non vivir exclusivamente da literatura permíteme escribir novelas de 700 páxinas coas que o editor asustase un pouco, porque son máis difíciles de vender, máis complexas e de certa dificultade, pero non hai que estar pensando simplemente no público. Para vivir delo terías que estar escribindo constantemente betseller que é algo que eu respecto, e os hai de moita calidade, pero non é algo que me guste escribir. Penso que o 90% das persoas que escribimos temos que conformarnos con non vivir da literatura, que axuda económicamente, pero máis por colaboracións literarias ou charlas. Eu non me queixo porque teño bastantes lectores, pero é moi difícil. Non sei se en Galicia haberá tres ou catro persoas que vivan exclusivamente da literatura. Seguramente as que o fan están pegadas a literatura infantil que se le nos institutos.